Ινστιτούτο Πολιτισμού Μεσσηνίας

Σε αντίθεση με τους ανθρώπους και τα ζώα που δεν μπορούν να ξεπεράσουν συγκεκριμένα ηλικιακά όρια, τα μέγιστα όρια ζωής των δέντρων θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν απροσδιόριστα.  Είναι γεγονός ότι η ηλικία κάποιων δέντρων ξεπερνά τα 1.000 έτη, ενώ σήμερα το επίσημα αναγνωρισμένο ως το αρχαιότερο ζωντανό δέντρο της Γής ξεπερνάει την ηλικία των 5.000 ετών, καθώς ο σπόρος του φύτρωσε την εποχή του Κυκλαδικού πολιτισμού  Τα αιωνόβια δέντρα αποτελούν σύμβολο σοφίας, μακροζωίας, ιερότητας, γενναιότητας ή γαλήνης και κατέχουν διαχρονικά κεντρική θέση στον ανθρώπινο πολιτισμό.  Αποτελούν σύμβολα της φύσης που παραπέμπουν πολλές φορές σε μια άλλη ιστορική εποχή.  Πρόκειται για δέντρα που σεβάστηκε ο χρόνος και οι προγονοί μας, αιωνόβια δέντρα που αποτελούν κιβωτούς βιοποικιλότητας και μνημεία πολιτισμού, δέντρα που χαρακτηρίζονται ως πολύτιμες δεξαμενές γνώσεις για την κλιματική αλλαγή, δέντρα που φανερώνουν την ανθεκτικότητα της φύσης στο πέρασμα του χρόνου.  Έτσι, τα δέντρα «Μνημεία της Φύσης» είναι δέντρα μεγάλης ηλικίας, που έχουν καταφέρει να επιβιώσουν δια μέσου των αιώνων συνδυάζοντας την ύπαρξη τους πολλές φορές με σημαντικά ιστορικά γεγονότα.

Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω αλλά και το σεβασμό που έχουν επιδείξει για την προστασία τους δεκάδες γενεές πριν από εμάς, αναγνωρίζουμε την υποχρέωση και την ευθύνη που έχουμε για να τα προστατέψουμε και να τα διατηρήσουμε ως ζωντανά στοιχεία της φυσικής και πολιτισμικής κληρονομιάς μας.  Πολλά από τα δέντρα αυτά, που αποτελούν ζωντανά μνημεία της φύσης, είναι στενά συνδεδεμένα με την ιστορία, τους θρύλους και τις παραδόσεις του τόπου μας, και αποτελούν αναπόσπαστο και πολύτιμο μέρος της φυσικής μας κληρονομιάς.  Επίσης, πολλά από αυτά φιλοξενούν σημαντικά είδη πανίδας, καθώς πολλά πουλιά βρίσκουν καταφύγιο στις φυλλωσιές τους ή δημιουργούν στα κλαδιά τους τις φωλιές τους.  Πρόκειται για δέντρα που στέκουν αγέρωχα στο πέρασμα των αιώνων, ακατανίκητα στη σκληρή δοκιμασία των καιρικών συνθηκών και του χρόνου, ενώ τυχαία γλίτωσαν από καταστροφικές πυρκαγιές και πολλές φορές από την μανία των ίδιων των ανθρώπων.

Με βάση το θεωρητικό αυτό πλαίσιο και με αφορμή την εμβληματική ιστορική  επέτειο των 200 ετών από την Ελληνική Επανάσταση, το Ινστιτούτο Πολιτισμού Μεσσηνίας ξεκινάει ένα νέο περιβαλλοντικό και πολιτισμικό κύκλο σε σχέση με την προστασία και ανάδειξη της φυσικής και άυλης πολιτισμικής κληρονομίας της Νότιας Μεσσηνίας.  Ειδικότερα, το νέο πιλοτικό πρόγραμμα στόχο έχει την συστηματική καταγραφή των αιωνόβιων δέντρων (μεγαλύτερα των 200 ετών) της εποχής της Ελληνικής Επανάστασης και η δημιουργία ενός πλέγματος προστασίας και ανάδειξής τους.  Πρόκειται για δέντρα που ήταν ζωντανά κατά τις αρχές του 19^ου αιώνα, δέντρα που «είδαν» και «άκουσαν» τους Έλληνες επαναστάτες να ονειρεύονται μια ελεύθερη χώρα, δέντρα που έζησαν την αντάρα των μαχών των Ελλήνων αντιστεκόμενοι στις ορδές του Ιμπραήμ Πασά, δέντρα που γλίτωσαν από την καταστρεπτική μανία των Τουρκοαιγυπτίων, δέντρα που στην σκιά τους κάθισαν με τα κοπάδια τους οι πρόγονοί μας «ανεβοκατεβάτες», δέντρα που έζησαν τα γλέντια και τους χορούς των κατοίκων της περιοχής, δέντρα που κάτω από τις φυλλωσιές τους έθαψαν τους ήρωες των μαχών της Ελληνικής Επανάστασης, δέντρα που «άκουσαν» τις καμπάνες να ηχούν το χαρμόσυνο μήνυμα της ελευθερίας από τον τουρκικό ζυγό, δέντρα που περιβάλλονται με μοναδικές ιστορίες και μύθους στο πέρασμα των χρόνων από το 1821 έως σήμερα.

Παράλληλα, στόχος του προγράμματος είναι η ευαισθητοποίηση της τοπικής κοινωνίας και η ενεργή συμμετοχή της στην προσπάθεια εντοπισμού και καταγραφής των αιωνόβιων αυτών δέντρων, η ανίχνευση των βιολογικών χαρακτηριστικών τους καθώς και των ιστοριών και δοξασιών με τις οποίες συνδέονται, ως πολύτιμα στοιχεία της φυσικής και άυλης πολιτισμικής κληρονομιάς μας (για αποστολή στοιχείων προτεινόμενων δέντρων, email: inst.cult.mess@gmail.com).  Ωστόσο, μια από τις μεγαλύτερες δυσκολίες του εγχειρήματος είναι η ανθρωπογεωγραφική λήθη, καθώς είναι πλέον λιγοστοί οι γηραιοί κάτοικοι των οικισμών που γνωρίζουν σημαντικές ιστορίες με πυρήνα αναφοράς τα εν λόγω δέντρα.  Πρόκειται ουσιαστικά για «άγνωστες» σημαντικές ιστορικές πτυχές της άυλης πολιτισμικής κληρονομιάς του τόπου που πρέπει να διασωθούν και να αναδειχθούν, ως σημαντικό τμήμα της συλλογικής ταυτότητας και κληρονομιάς μας. Χαρακτηριστικό είναι το παρακάτω απόσπασμα, από το πόρισμα των εργασιών της Γαλλικής Επιστημονικής Αποστολής του Μοριά όταν επισκέφτηκε την Μεσσηνία το 1829, 8 χρόνια μετά την Ελληνική Επανάσταση, σχετικά με την χλωρίδα της Μεσσηνίας: «Οι δρυς, κυρίως οι βελανιδιές, αφθονούν, χωρίς ωστόσο να σχηματίζουν πυκνά δάση. Τα όμορφα αυτά δέντρα προστατεύουν και σκιάζουν τους βοσκότοπους στους οποίους καταφθάνουν τα καλοκαίρια πολλοί βοσκοί με τα κοπάδια και τις οικογένειες τους» (αναφέρονται στους γνωστούς “ανεβοκατεβάτες”).  Έτσι, μέσω αυτής της διαδικασίας, επιδιώκεται η δημιουργία ενός χαρτογραφικού δικτύου αιωνόβιων δέντρων σε σχέση με την γεωγραφική τους θέση, την βιολογική και πολιτισμική τους ταυτότητα, την θεσμική τους προστασία και την ανάδειξή τους, ως σημαντικά στοιχεία της φυσικής κληρονομιάς του τόπου.

Ακολούθως, το σύνολο των αιωνόβιων δέντρων που θα καταγραφούν θα σημανθούν με ειδικό μεταλλικό επετειακό λογότυπο που θα φιλοτεχνήσει αφιλοκερδώς η καταξιωμένη σε διεθνές επίπεδο καλλιτέχνιδα Joanna Kordos που ζει στη Μελβούρνη και κατάγεται από τη Μεσσηνία, η οποία αυτή την περίοδο, με αφορμή της καταστροφικές πυρκαγιές της Αυστραλίας, παρουσιάζει την νέα καλλιτεχνική της δουλειά που έχει ως θέμα την βιοποικιλότητα της Αυστραλίας.  Το λογότυπο θα είναι εμπνευσμένο από τα 200 χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης και θα συμπυκνώνει το νόημα ης σημασίας της προστασίας των δέντρων αυτών για την βιοποικιλότητα και την άυλη πολιτιστική κληρονομιά της περιοχής. Κάθε ειδική σήμανση θα συνοδεύεται από μικρή εκδήλωση στα πλαίσια του οικισμού που γεωγραφικά βρίσκεται το δέντρο, κατά την οποία θα παρουσιάζονται τα βιολογικά χαρακτηριστικά του καθώς οι ιστορίες που το περιβάλλουν, ενώ θα επιδιωχθεί οι εκδηλώσεις αυτές να ενταχθούν κάτω από τη σκέπη του επίσημου προγράμματος του Δήμου Πύλου Νέστορος που θα αφορά τις επετειακές εκδηλώσεις των 200 ετών από την Ελληνική Επανάσταση.  Τέλος, στόχος είναι, σε συνεργασία με τις δημοτικές αρχές, η δημιουργία μιας έκθεσης φωτογραφίας που θα περιλαμβάνει το σύνολο των σηματοδοτημένων δέντρων καθώς και η δημιουργία ενός επετειακού folio με τα βιολογικά χαρακτηριστικά καθώς και τις ιστορίες που περιβάλλουν τα δέντρα της Ελληνικής Επανάστασης.

Επίσης, επιδιώκεται τα αιωνόβια αυτά δέντρα να αποτελέσουν προστατευόμενους φυσικούς σχηματισμούς (Protected natural formations) και να ενταχθούν στον κατάλογο των διατηρητέων μνημείων της φύσης της Ελλάδας.  Ωστόσο, για να ενταχθούν στην οικογένεια αυτή, τα φυσικά μνημεία πρέπει να έχουν αποδεδειγμένα ιδιαίτερη οικολογική, βιολογική, επιστημονική και αισθητική αξία και να είναι άρρηκτα συνδεδεμένα µε την ιστορική και πολιτισμική ταυτότητα του τόπου.  Βάσει όλων αυτών, τα πληροφοριακά στοιχεία για κάθε δέντρο που θα επιλεγεί θα αποτελέσουν τμήμα ενός φακέλου που θα περιλαμβάνει το σύνολο των δεδομένων των αιωνόβιων δέντρων και ο οποίος θα σταλεί στις αρμόδιες δασικές υπηρεσίες ώστε, στη συνέχεια να μελετηθούν σε σχέση με το εάν το κάθε δέντρο πληροί τα κριτήρια για να ενταχθεί στον κατάλογο των διατηρητέων μνημείων της φύσης. Αξίζει να σημειώσουμε ότι, ένα γηραιό παρουσιαστικό δεν ταυτίζεται πάντα με πολύ μεγάλη ηλικία, καθώς τα δέντρα μεγαλώνουν με πολύ διαφορετικούς ρυθμούς, και έτσι μπορεί να μοιάζουν γηραιά σε διαφορετική ηλικία. Για παράδειγμα, σε ηλικία 200 ετών, μια ιτιά μπορεί να θεωρηθεί εξαιρετικά ηλικιωμένη, μια βελανιδιά ώριμη, ενώ μια ελιά στην αρχή της ωριμότητάς της που πιθανά θα διαρκέσει πολλές εκατονταετίες.

Έτσι, με γνώμονα την προστασία και ανάδειξη της ιδιαίτερης μεσογειακής βιοποικιλότητας που χαρακτηρίζει τη Νότια Μεσσηνία, επιδιώκεται η δημιουργία ενός δικτύου αιωνόβιων δέντρων «μνημείων της φύσης» της Ελληνικής Επανάστασης, που θα συμβολίζουν τον αγώνα της φύσης να επιβίωση στο πέρασμα των αιώνων, ενώ θα αποτελούν ζωντανά μνημεία της εποχής της Ελληνικής Επανάστασης, άξια να προστατευθούν και να αναδειχθούν καθώς είναι συνδεδεμένα με τις πιο σημαντικές στιγμές της ελληνικής ιστορίας.  Τέλος, στόχος είναι το δίκτυο των αιωνόβιων δέντρων της Ελληνικής Επανάστασης να αποτελέσει σημείο περιβαλλοντικής και εκπαιδευτικής αναφοράς.  Σε σχέση, τόσο με την επίσκεψη τους στο πλαίσιο του δικτύου μονοπατιών που σχεδιάζονται στην περιοχή, όσο και με την μελέτη τους από την εκπαιδευτική πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια κοινότητα του τόπου, στο πλαίσιο επισκέψεων και εκπαιδευτικών προγραμμάτων, ως σπάνιο περιβαλλοντικό απόθεμα βιοποικιλότητας και ως ζωντανή παρακαταθήκη για τις μελλοντικές γενεές.